Tứ Quân Tử Thang xuất hiện từ đời Tống, trong sách Thái Bình Huệ Dân Hòa Tễ Cục Phương (gọi tắt là Cục Phương). Phương thuốc gồm bốn vị cơ bản: Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh và Cam thảo. Ban đầu, các vị được tán thành bột, mỗi lần dùng lấy khoảng hai đồng cân, thêm nước sắc uống khi còn ấm. Về sau, trong sách Y Tông Kim Giám của Ngô Khiêm đời Thanh, thành phần có điều chỉnh: vẫn là Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh, Chích cam thảo (mỗi vị một đồng cân), nhưng thêm Sinh khương ba lát và Đại táo hai quả, rồi đem sắc uống.
Bốn vị trong bài đều có tính chất ôn hòa, thiên về bổ khí Tỳ Vị. Tên gọi “Tứ Quân Tử” bắt nguồn từ quan niệm cổ “Quân tử trọng sự trung dung” – tức là sự điều hòa, cân bằng. Bài thuốc thường dùng trong những trường hợp khí hư: kém ăn, tiêu hóa kém, mệt mỏi, da dẻ nhợt nhạt, nói năng nhỏ nhẹ, chân tay yếu, đại tiện lỏng, mạch yếu.
Trên cơ sở này, nhiều phương thuốc khác được phát triển:
Khi thêm Bán hạ và Trần bì thì thành Lục Quân Tử Thang, vừa bổ khí vừa hóa thấp, dùng cho khí hư kèm đàm thấp.
Trong sách Tiểu Nhi Dược Chứng Trực Quyết của Tiền Ất đời Tống, bỏ Bán hạ trong Lục Quân Tử Thang và gọi là Dị Công Tán, chủ trị khí hư kèm Vị quản đầy, ăn uống khó, bụng trướng.
Nếu trong Lục Quân Tử Thang thấy kèm nôn, đầy tức dạ dày, đau bụng hoặc tiêu chảy, tức là Tỳ Vị hư hàn, thì gia Mộc hương và Sa nhân, gọi là Hương Sa Lục Quân Tử Thang.
Nhận xét: Tứ Quân Tử Thang là một phương thuốc điển hình, công dụng chính là bổ khí Tỳ Vị với tính chất ôn hòa, cân bằng. Từ nền tảng này, các thầy thuốc đời sau đã gia giảm, sáng tạo thành nhiều phương mới, mở rộng phạm vi ứng dụng trong lâm sàng.
Hình ảnh minh họa các vị thuốc trong bài Tứ Quân Tử Thang
Bài thơ theo sách "Thang Đầu Ca Quyết" để dễ thuộc để ghi nhớ:
Tứ Quân bài thuốc vốn trung hòa
Sâm, Truật, Phục linh, Cam thảo là
Bán hạ, Trần bì, quân dù sáu (Bài Lục quân)
Tiêu đờm bổ khí uống hằng mà
Dị công: Bán hạ không dùng nữa
Chữa chứng Vị hàn Hương với Sa.
Thành phần, công dụng, chủ trị, cách dùng
Thành phần:
- Nhân sâm 10g
- Bạch truật 08g
- Phục linh 08g
- Chích thảo 06g
Công dụng: Chữa các triệu chứng dương hư, khí nhược, Tỳ suy, Phế tổn (bổ khí, ích Tỳ).
Chủ trị: Tỳ Vị khí hư.
Giải thích từng vị thuốc trong bài Tứ Quân Tử Thang
Nhân sâm – Đại bổ nguyên khí, kiện Tỳ, Vị (QUÂN)
Bạch truật – Kiện Tỳ, bổ khí, táo thấp (THẦN)
Phục linh – Thẩm thấp, kiện Tỳ (TÁ)
Chích thảo – Điều hòa trung tiêu, điều hòa các vị thuốc (SỨ)
Trong kho tàng Y học cổ truyền, nhiều bài thuốc và học thuyết kinh điển vẫn còn nguyên giá trị đến ngày nay. Chẳng hạn, bài Độc Hoạt Tang Ký Sinh Thang nổi tiếng với công dụng khu phong, trừ thấp, bổ can thận, mạnh gân xương, thường được ứng dụng trong điều trị phong thấp tý, đau nhức xương khớp lâu ngày. Bên cạnh đó, hệ thống Ngũ Du Huyệt lại là nền tảng quan trọng trong châm cứu, giúp người thầy thuốc định vị và vận dụng huyệt vị để điều hòa âm dương, khí huyết. Việc kết hợp tinh hoa của phương dược và huyệt học chính là nét đặc sắc của YHCT trong chăm sóc sức khỏe toàn diện.
Lưu ý khi dùng Bài Tứ Quân Tử Thang
Trong các sách cổ YHCT, khi nói đến Tứ Quân Tử Thang, thường có những lời khuyên và lưu ý như sau:
- Chỉ dùng cho thể hư nhược: Bài thuốc chủ yếu để bổ khí Tỳ Vị. Nếu người bệnh thực chứng (đầy bụng do tích trệ, thấp nhiệt uất kết, táo bón, sốt cao, khát nước nhiều…) thì không nên dùng, vì thuốc tính ngọt ấm dễ làm trệ thêm.
- Không nên dùng lâu dài một chiều: Bốn vị thuốc đều ôn hòa, nhưng nếu dùng lâu mà không gia giảm dễ gây đầy bụng, ăn không ngon. Cần phối hợp với các vị hành khí, tiêu thực khi có tích trệ.
- Phân biệt rõ hư – thực: Người mệt mỏi, sắc mặt vàng nhợt, ăn kém, đại tiện lỏng là biểu hiện khí hư, thích hợp. Nhưng nếu bụng trướng đầy, nấc hơi, lưỡi dày nhớt, thì đó là thấp trệ, không hợp với bài này.
- Thận trọng với người âm hư nội nhiệt: Do bài thuốc thiên về ôn bổ, dễ gây khát, bứt rứt nếu bệnh nhân có âm hư hỏa vượng.
- Nên gia giảm theo chứng: Nếu đàm thấp nhiều thì thêm Bán hạ, Trần bì thành Lục Quân Tử Thang. Nếu vị hàn đau bụng, tiêu chảy thì gia Mộc hương, Sa nhân thành Hương Sa Lục Quân Tử Thang.
Tóm lại, Tứ Quân Tử Thang là phương thuốc kinh điển để bổ khí Tỳ Vị, nhưng cần phân chứng luận trị, gia giảm linh hoạt.
⚠️Chú ý:
Thông tin về bài thuốc Tứ Quân Tử Thang chỉ mang tính chất tham khảo, nhằm mục đích cung cấp kiến thức Y học cổ truyền cho người đọc. Nội dung này không thay thế cho việc chẩn đoán, kê đơn hay điều trị y khoa.
Việc sử dụng bài thuốc cần có sự thăm khám và chỉ định của thầy thuốc có chuyên môn. Người bệnh tuyệt đối không tự ý dùng thuốc, phối ngũ hoặc thay đổi liều lượng. Tác giả không chịu trách nhiệm đối với bất kỳ rủi ro nào phát sinh từ việc tự ý áp dụng thông tin trong bài viết này.
Người viết bài: Hồ Viết Cân (www.hovietcan.com)
Nguồn tham khảo:
- Sách Thang đầu Ca quyết
- Internet
0 Nhận xét